SANKTUARIA

Cudowny obraz Wszystkie dotychczasowe opracowania rozpoczynają historię Różanegostoku od połowy XVII w., kiedy to w dworze Tyszkiewiczów w ówczesnym Krzywymstoku przed obrazem Matki Boskiej zaczęły dziać się rzeczy uznane powszechnie za cudowne i które były przyczyną zamiany nazwy na Różanystok. Obecnie, dzięki badaniom Józefa Maroszka w archiwach w Moskwie, wiadomo, że król Zygmunt August pod koniec swego panowania nadał w tych stronach wieś Harasimowicze i Stoczne Włochowi Scypionowi del Campo, który był ujeżdżaczem koni w stadninie królewskiej. Król Stefan Batory w 1582 r. ponowił nadanie tych wsi oraz obecnych Grodziszczan synowi słynnego ujeżdżacza królewskich koni. Scypionowie z pewnością zbudowali dwór w Krzywymstoku, który później wraz folwarkiem i wsią Stock stały się własnością Tyszkiewiczów. Nie wiemy jednak w jakich okolicznościach i kiedy.

Tyszkiewiczowie, Eufrozyna i Feliks, w 1652 r. zamówili u malarza w Grodnie obraz Matki Boskiej, namalowany na wzór wizerunku częstochowskiego. Obraz ten umieścili w swojej sypialni i przed nim się modlili. Przed tym to wizerunkiem w jesieni 1658 r. zaczęły dziać się nadzwyczajne rzeczy, które uznano za cudowne. Ponieważ zaczęli garnąć się do tego obrazu liczni wierni i doznawać tu łask, Tyszkiewiczowie zbudowali tu drewniany kościół, a w 1661 r. ufundowali klasztor dominikanów. Odtąd dominikanie sprawowali pieczę nad obrazem i służyli posługą duchową dla coraz liczniej gromadzących się pielgrzymów.

W 1662 r. biskup wileński Jerzy Białłozor polecił zbadać dziejące się przy obrazie cuda, a następnie polecił dokonać benedykcji obrazu. W 1668 r. biskup wileński Aleksander Sapieha zatwierdził kult Matki Boskiej Różanostockiej. W międzyczasie bowiem miejscowość tę zaczęto nazywać Różanymstokiem.

Różanostockie sanktuarium Napływ wiernych do Różanegostoku był wielki. O. Grzegorz Szymak w poł. XVIII w. pisał, że "niezliczony, prawie ze wszystkich stron zbiera się gmin, najbardziej na Zielone Świątki, na Nawiedzenie S.S. Panny, na Wniebowzięcie, Narodzenie i Różańcowej". Do Różanegostu garnął się nie tylko "gmin" - lud prosty, lecz także szlachta. W wykazach cudów różanostockich z lat 1658-1760 wśród tych, którzy doznali łask mamy 125 osób ze szlachty, 120 chłopów, 30 mieszczan oraz 5 księży, 3 zakonników i 3 siostry zakonne.

Dominikanie w 1759 r. przystąpili do budowy wielkiego kościoła murowanego. Wśród ofiarodawców na budowę tej świątyni znajdujemy prawie wszystkie znaczniejsze rody katolickie Wielkiego Księstwa Litewskiego: Radziwiłłowie, Sapiehowie, Tyszkiewiczowie, Ogińscy, Pacowie, Kościałkowscy, Giedrojciowie, Kościuszkowie i inni. Kościół został pokonsekrowany przez biskupa sufragana wileńskiego Tomasza Ignacego Zienkowicza w 1785 r. Budowy jednak nie dokończono. Nie zbudowano wież oraz kopuły nad skrzyżowaniem naw. Rozbiory kraju i utrata niepodległości stanęły na przeszkodzie.

Prusacy w 1799 r. zabrali dominikanom wieś Stock, która była uposażeniem ich klasztoru, danym przez fundatorów. Pozostawiono tylko 11 mórg ziemi. Klasztor był więc pozbawiony uposażenia, a liczył więcej zakonników, gdyż tu właśnie znaleźli schronienie dominikanie ze skasowanego klasztoru w Sejnach. Na prośbę więc dominikanów arcybiskup Stanisław Bohusz Siestrzencewicz dokumentem z dnia 7 V 1811 r. utworzył parafię różanostocką. Odtąd zakonnicy prowadzili też duszpasterstwo parafialne.

W 1846 r. klasztor dominikański został skasowany przez władze carskie. Parafię i sanktuarium maryjne przekazano w ręce duchowieństwa diecezjalnego.

Pielgrzymki do Różanegostoku, mimo zakazów carskich, przybywały nadal. Tak np. w 1861 r. za pielgrzymkę z Grodna dziekan grodzieński Józef Majewski został usunięty z parafii i skazany na zsyłkę. 26 VIII 1861 r. miała miejsce w Różanymstoku manifestacja patriotyczno-religijna mieszkańców powiatu augustowskiego.

Na wniosek gubernatora grodzieńskiego z rozporządzenia głównego naczelnika kraju gen. Kaufmana, parafię różanostocką skasowano, a kościół pod osłoną wojsk rosyjskich i policji 15 IX 1866 r. zamknięto i przekazano w zarząd duchownym z parafii prawosławnej w Jacznie. 4 VII 1867 r. zamieniono go na cerkiew, a Rożanystok przemianowano na Krasnystok. W popowstaniowym okresie niszczenia polskości i katolicyzmu Różanystok był bardzo niewygodny dla zaborcy. Był bowiem najważniejszym w tym rejonie ośrodkiem katolicyzmu i polskości.

Ludność parafii różanostockiej, przydzielona do sąsiednich parafii, nie mogła pogodzić się z wyrządzoną jej krzywdą. W 1887 r. wysłała zbiorową prośbę do cara Aleksandra o zwrot kościoła. Natomiast w 1893 r. Jakub Błażuk, Dominik Chodukiewicz i Stanisław Woroniecki wystosowali prośbę o pozwolenie na budowę nowego kościoła w Różanymstoku. Nie dało to żadnego rezultatu. Uczyniono tu bowiem ośrodek rusyfikacji i szerzenia prawosławia. Nie przynosiło to spodziewanych efektów. W 1886 r. w "Litowskich Jeparchialnych Wiedomostiach" ubolewano, że na tych terenach nawet ludność prawosławna (dawni unici) modli się na książkach polskich. Pisano, że "w Krasnostoku dziady nawet śpiewają po polsku".

Akcja rusyfikacyjna wzmogła się po 1901 r., kiedy to do Różanegostoku przeniesiono z Grodna żeński klasztor prawosławny.

Uczyniono to na wniosek pierwszego biskupa grodzieńskiego Joachima, utworzonej w 1900 r. prawosławnej diecezji grodzieńskiej. Uroczyste przeniesienie klasztoru miało miejsce 7 - 8 IX 1901 r.

Mniszki prawosławne w Różanymstoku otrzymały specjalne zadania i olbrzymie fundusze. Synod Kościoła Prawosławnego w Rosji przeznaczył 25 000 rubli, a także zarządził zbiórki w cerkwiach i klasztorach całej Rosji w dniu 6 I 1902 r. na potrzeby różanostockiego klasztoru. Car w 1903 r. jednorazowo złożył dar w wysokości 30 000 rubli. Płynęły też inne dary. W publikacjach rosyjskich tego okresu Krasnyjstok określano "misjonarskim i oświatowym centrum guberni grodzieńskiej o bardzo wielkich zadaniach i znaczeniu". Zadania te były wyraźne - rusyfikacja i sprawosławienie miejscowej ludności. Osiągnąć to chciano m.in. przez działalność oświatową i charytatywną oraz przez propagandowe publikacje, w których naginano historię Różanegostoku do swoich potrzeb, nie licząc się z faktami historycznymi. Założono tu szkołę dla dziewcząt, kandydatek na nauczycielki do szkół cerkiewnych. Założono szpital, którego obsługa chętnie służyła miejscowej ludności i przy tej okazji przekonywała do prawosławia. Zbudowano szereg innych obiektów.

Za czasów mniszek prawosławnych dokonano dalszych zmian w przerobionej na cerkiew świątyni. Wcześniej zniszczono organy, dwa boczne ołtarze, wiele figur, teraz zrzucono z wież katolickie krzyże oraz dzwony. Zwrotu dzwonów domagali się bowiem wierni parafii dąbrowskiej, do której w większości należeli wierni skasowanej parafii różanostockiej. W Dąbrowie w 1902 r. kończono budowę murowanego kościoła. Przełożona prawosławnego klasztoru z Różanegostoku wystąpiła do władz carskich o zabranie tego kościoła na cerkiew. Przyśpieszone poświęcenie kościoła w dniu 21 IV 1902 r. i rozebranie w ciągu nocy starego kościoła przeszkodziło tym zamiarom. W Różanymstoku natomiast zaczęto budować obiekt, nazywany w niektórych publikacjach cerkwią zimową, a który podobno miał służyć katolikom, ponieważ ciągle wyrażali żal z powodu doznanej krzywdy, że zabrano im kościół z Cudownym Obrazem. Nie ukończono tej świątyni, zwanej dziś powszechnie kaplicą. W okresie salezjańskim nosiła ona tytuł Wspomożycielki Wiernych i służyła głównie młodzieży gimnazjalnej.

Wybuch pierwszej wojny światowej doprowadził do przerwania działalności prawosławnych w Różanymstoku. W 1915 r. przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi uciekły prawosławne mniszki uwożąc z sobą słynący łaskami obraz Matki Boskiej. Uciekli też duchowni prawosławni. Miejscowa ludność rozpoczęła natychmiast starania o odzyskanie kościoła. Niemcy oddali go katolikom dopiero wówczas gdy przegrali wojnę. W listopadzie 1918 r. nastąpiło poświęcenie kościoła i przywrócenie parafii różanostockiej. W 1919 r. parafia ta liczyła 3920 wiernych. Na jej terenie mieszkało wówczas 323 prawosławnych. W tymże roku, dzięki staraniom biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza przybywają do Różanegostoku salezjanie i w 1920 r. formalnie przejmują parafię i cały kompleks budynków z kościołem i beneficjum. Salezjanie odtąd prowadzili parafię różanostocką oraz szeroką działalność oświatową. Od 1920 r. prowadzili klasę przygotowawczą gimnazjum, następnie szkołę rolniczą i zawodową, a po zlikwidowaniu w 1928 r. szkół zawodowych prowadzono już tylko szkołę ogólnokształcącą, która w 1932 r. otrzymała prawa gimnazjum i liceum humanistycznego. Siostry salezjanki, przybyłe w 1922 r., prowadziły w Różanymstoku szkołę powszechną i sierociniec, a po zlikwidowaniu szpitala epidemicznego, również szkołę gospodarczą dla dziewcząt. Siostry salezjanki miały tu swój nowicjat.

Warto odnotować, że chociaż nie było w kościele Cudownego Obrazu, dalej bardzo się rozwijał kult Matki Boskiej Różanostockiej. W ołtarzu umieszczono najpierw kopię namalowaną przez nieznaną bliżej siostrę nazaretankę w Grodnie, a w 1922 r. - nową kopię, namalowaną przez Stanisława Stankiewicza, ucznia Jana Matejki. Poszukiwano też oryginalnego obrazu. Prawosławne mniszki nie zwróciły oryginalnego obrazu. Dziś wiadomo, że najprawdopodobniej znajduje się on w ich klasztorze w Połocku. Wtedy zaś, gdy nie udało się odnaleźć obrazu, namalowano nowy obraz, kopię poprzedniego, ale od niego nieco się różniący. Obraz ten został poświęcony przez Ojca Św. Piusa XI i w święto Narodzenia Matki Boskiej 1929 r. uroczyście wprowadzony do kościoła przez arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Kiedyś obraz Matki Bożej znajdował się w głównym ołtarzu, teraz umieszczono go w ołtarzu bocznym.

Trzeba podkreślić, że pozostała ciągłość kultu i ludzie bardzo licznie garnęli się do tronu Różanostockiej Madonny. Tak np. w 1932 r. na Zielone Świątki przybyły do Różanegostoku pielgrzymki z następujących parafii: z Grodna, Dąbrowy, Dobrzyniewa, Czarne Wsi, Sopoćkiń, Sylwanowiec, Sokółki, Kuźnicy, Lipska, Jasionówki, Knyszyna, Kundzina, Nowego Dworu, Usnarza, Klimówki, Odelska, Perstunia, Goniądza, Jaświł, Sokolan, Hołynki, Adamowicz, Łabna, Siderki, Sidry i Suchowoli.

Wybuch II wojny światowej zahamował na pewien czas ożywioną działalność salezjanów. W 1940 r. władze sowieckie zamknęły gimnazjum różanostockie. Zaraz po wojnie jednak przwrócono je do życia. W latach 1949-1954 razem z gimnazjum działało tu Niższe Seminarium Duchowne. Wszystko to jednak zostało zamknięte decyzją komunistycznych władz w dniu 30 VI 1954 r. (w dniu prawie całkowitego zaćmienia słońca). W obiektach różanostockich otwarto szkoły rolnicze. Salezjanie nadal prowadzili duszpasterstwo parafialne, w którym szczególną rolę odgrywa kult Matki Boskiej w słynącym łaskami wizerunku, znajdującym się w kościele. Duże zasługi dla rozwoju kultu Matki Boskiej Różanostockiej położył ks. Kazimierz Głąb, który w okresie swego proboszczowania urządził uroczystości 300-lecia kultu i w związku z tym sporządził srebrną szatę na obraz Matki Boskiej Różanostockiej, którą poświęcił arcybiskup poznański Antoni Baraniak 8 IX 1959 r. Kolejni proboszczowie czynili przygotowania do koronacji. Pozwolenie na koronację wydał papież Jan Paweł I w 1978 r., a uroczystej koronacji obrazu Matki Boskiej w Różanymstoku w dniu 28 VI 1981 r. dokonał kardynał Franciszek Macharski z Krakowa razem z arcybiskupem wrocławskim Henrykiem Gulbinowiczem i biskupem Edwardem Kisielem, administratorem archidiecezji w Białymstoku.

Każdego roku bardzo uroczyście obchodzi się rocznicę koronacji i na dzień tych obchodów przychodzi kilkutysięczna piesza pielgrzymka, głównie młodzieży, z Białegostoku i z innych miejsc diecezji. Wejście pielgrzymów do kościoła - przed tron Matki Boskiej - jest zawsze przeżyciem i dla pielgrzymów i dla witających biskupów, kapłanów i wiernych. Świątynię różanostocką Ojciec Św. Jan Paweł II brewem apostolskim z dnia 30 VIII 1987 r. podniósł do godności bazyliki mniejszej.

Ks. Tadeusz Krahel

Strona Sanktuarium w Różanymstoku: www.rozanystok.pl